Cha ông chúng ta từ ngàn xưa đã dạy con nên người từ cách ăn uống trong bữa ăn gia đình. Ngay từ những điều đơn giản nhất như cách dùng đũa, cầm bát, cho tới cách ngồi cũng dễ dàng thấy được nề nếp gia phong của người Việt xưa.
Trong cuộc sống hiện đại ngày nay, việc ăn uống trở nên thoải mái, tự do đã làm cho những bạn trẻ quên đi phép lịch sự khi dùng bữa. Điều này ảnh hưởng lớn tới khi con trẻ trưởng thành, đi giao lưu và quan hệ công việc lại càng đòi hỏi khắt khe về những phép lịch sử mà cha ông chúng ta đã dạy.
Vấn đề đầu tiên là cách sử dụng đũa
- Không được và cơm quá 3 lần khi đi cơm lên miệng. Nếu quá, thể hiện sự “thô thiển” hoặc “tham lam”.
- Không gắp thức ăn đưa thẳng vào miệng mà phải đặt vào bát riêng trước khi ăn. Vô cùng đúng đắn, bởi cho thức ăn thẳng vào miệng, thì dễ rớt nước chấm xuống chiếu. Ngoài ra, cho ngay vào miệng thì coi như đĩa thức ăn đó là của mình, không phải của người khác.
- Không được dùng đũa cá nhân để quấy vào tô chung. Thường thì đảo đầu đũa nếu không có đũa riêng.
- Không xới lộn đĩa thức ăn để chọn miếng ngon hơn. Nhìn vừa xấu đĩa thức ăn, làm cho người khác ăn không ngon, mà còn thể hiện tính tham lam, tranh phần ngon về mình.
- Không được cắm đũa dựng đứng vào bát cơm. Đây là vấn đề tâm linh, hình tượng cơm cúng, nên cần tránh.
- Không được nhúng cả đầu đũa vào bát nước chấm.
- Phải trở đầu đũa khi muốn tiếp thức ăn cho người khác.
- Không được cắn răng vào đũa, thìa hoặc miệng bát, không liếm đầu đũa.
- Không được cầm bát và đũa chỉ bằng 1 tay, cũng như không được ngậm đũa để rảnh tay làm các việc khác, ví dụ như múc canh. Đôi đũa chưa dùng đến phải đặt vào mâm hoặc đĩa bàn nếu ăn trên bàn có dùng đĩa lót bát hoặc đồ gác đũa.
Khi ngồi ăn, cần lưu ý các phép tắc như
- Không được rung đùi khi ngồi ăn, bởi điều này trông không lịch sự.
- Không ngồi quá gần hay quá xa bàn ăn.
- Nếu ngồi trên ghế, phải giữ thẳng lưng. Nếu ngồi trên chiếu, có thể chuyển động lưng và tay nhưng không được nhấc mông.
- Không để tay dưới bàn, nhưng cũng không chống tay lên bàn khi cầm bát và đũa. Trước khi cầm bát, phần cổ tay phải đặt nhẹ nhàng lên bàn.
- Không ngồi chống cằm lên bàn ăn. Trong một số vùng quê, mâm cơm vẫn được trải chiếu và người ta ngồi trước hiên nhà.
Dưới đây là một số quy tắc khác cần nhớ khi ăn:
- Tránh cơm đầy trong miệng khi nói chuyện.
- Không thổi thức ăn nóng mà nên múc chậm phần nguội hơn vào sát thành bát đĩa.
- Muỗng kiểu múc canh phải đặt úp trong bát, không để ngửa.
- Khi chấm vào bát nước chấm, chỉ nhúng phần thức ăn, không nhúng đầu đũa vào bát chấm, và không chấm miếng đã cắn dở.
- Khi nhai thức ăn, cần nhẹ nhàng đóng miệng lại.
- Không tạo ra tiếng ồn khi ăn, ví dụ như húp mạnh.
- Không nói chuyện, không uống rượu, và không múc canh khi miệng còn có cơm.
- Không gõ đũa và bát thìa.
- Khi ăn các món nước như canh, chè, xúp, cháo… nếu dùng bát nhỏ hoặc chén tiểu, có thể cầm bát trên hai tay để uống, nhưng không được kèm theo đũa thìa. Nếu dùng bát lớn hoặc đĩa sâu, phải dùng thìa để múc ăn. Khi hết thức ăn, có thể nghiêng bát đĩa sâu ra phía ngoài bằng một tay, nhưng không nên dùng tô to hay đĩa sâu để húp ăn như chén tiểu. Đối với các món canh có sợi rau, nên dùng bát nhỏ, còn món gọn lòng thìa thì có thể dùng bát lớn hoặc đĩa sâu.
- Không được ăn trước người lớn tuổi, chờ cho người cao tuổi bưng bát lên trước khi bắt đầu ăn. Khi làm khách, không nên gắp đồ ăn trước chủ nhà hoặc người mời cơm (trừ khi được đề nghị đóng vai trò đầu tiên trong một dịp đặc biệt).
- Dù trong gia đình hay khi làm khách, không bao giờ chê món ăn nếu nó không hợp khẩu vị của mình. Điều này rất quan trọng không chỉ vì lịch sự, mà còn vì nó là một phần của giáo dục nhân cách. Nếu không được dạy cách này một cách nghiêm túc, trẻ em sẽ không chỉ phản ứng tự nhiên do khẩu vị, mà còn tự cho mình quyền chê bai, phán xét và không trân trọng công sức của người khác. Một món có thể không ngon với một người nhưng lại ngon với người khác, và nó được tạo ra nhờ công sức của rất nhiều người.
- Không nên gắp liên tục một món, dù đó là món khoái khẩu của mình.
- Trước khi thêm muối, tiêu, ớt, chanh… vào thức ăn, cần ăn nếm trước để tránh việc rắc đủ gia vị phụ trội ngay khi ngồi vào ăn.
- Phải ăn hết thức ăn trong bát, không để sót hạt cơm nào.
- Khi dọn mâm, cần nhớ dọn rác nhỏ như xương, đầu tôm, hạt thóc hay sạn sót trong cơm.
- Trẻ em nhỏ phải có mâm riêng và có người trông chừng để tránh làm rối loạn bữa ăn của người lớn. Trẻ em được ngồi cùng mâm với cả gia đình khi đã hiểu và tuân thủ các quy tắc cơ bản, thường từ 6 tuổi trở lên.
- Khi trẻ em muốn ăn một món mà nó không thể gắp được, cần nói với người lớn để họ lấy giúp, không được nhoài người trên bàn. Trong gia đình, khi trẻ em ngồi cùng bàn với người lớn, nên sắp xếp cho bé một đĩa thức ăn nhỏ ngay bên cạnh, với đồ ăn đã được lọc xương và thái nhỏ. Đối với người cao tuổi cũng tương tự, cần dọn riêng đĩa cá, thịt đã lọc xương và thái nhỏ hoặc đã ninh mềm hơn.
- Không để các vật dụng cá nhân lên bàn ăn, trừ khi có một chiếc quạt giấy xếp có thể đặt dọc cạnh mép bàn.
- Chắc chắn không để thức ăn dư ra trong đĩa. Nếu còn thức ăn lớn, cần xin phép để cắt nhỏ để mọi người dễ ăn hơn.
- Ăn từ từ, không ăn hối hả, không vừa đi vừa nhai.
- Khi ăn, không để thức ăn dính ra mép, ra tay hay vương vãi. Khi vỗ tay rời khỏi bàn, khăn trải bàn vẫn sạch. Khăn bàn nên được giặt sạch, không để bẩn trong suốt cả tuần.
- Nếu gặp xương hoặc vật lạ trong thức ăn, cần từ từ lấy ra, không nên nhổ toàn bộ tại bàn ăn.
- Chỉ có người cao tuổi từ 70 tuổi trở lên và trẻ nhỏ mới có thể ợ khi ngồi ăn mà không bị coi là bất lịch sự.
- Nếu bị cay, cần xin phép rời bàn để hắt xì hơi hoặc lau mũi.
- Khi có khách, cần cẩn trọng khi nấu ăn, đặc biệt là việc sử dụng gia vị cay. Nên để gia vị phụ trội riêng để khách có thể thêm vào nếu muốn, tránh gây bất tiện khi họ không thể ăn cay hoặc không thích các gia vị đặc biệt.
- Tránh va chạm tay với người ngồi cùng bàn, nếu thuận tay trái, cần thông báo trước để chọn chỗ phù hợp.
- Cần chú ý đến tay áo khi gắp đồ ăn.
- Nếu thấy thức ăn quá lớn, cần xin phép để cắt nhỏ để mọi người dễ ăn.
- Nếu có việc riêng khi đang ăn, cần xin phép rời bàn trước khi đi làm việc đó.
Cuối cùng, sau bữa ăn, cần nhớ nói cảm ơn, kể cả khi chỉ có hai người vợ chồng nấu ăn cho nhau. Đừng ngại khen ngợi những món ngon.
Phong tục mời khách thì tùy thuộc vào gia đình, có gia đình người cao tuổi nhất có thể nói đơn giản “Các con ăn đi”, còn trẻ em có thể nói “Con xin phép”. Tuy nhiên, khi làm khách, cần quan sát và không áp dụng tập quán của mình vào bữa ăn của người khác.
Cuối cùng, cần xin phép vào nhà vệ sinh nếu cần tô son lại sau bữa ăn, không nên tô son trên bàn ăn trước mặt người khác.
Tưởng quá nhiều quy tắc nhưng thực ra những điều trên là vô cùng hiển nhiên, không cần bất cứ công sức ghi nhớ hay phải nỗ lực rèn luyện gì cả. Đó là nề nếp gia đình và văn hóa lịch sự mà ngày nay các ba mẹ đều dễ dàng chỉ bảo con cái ngay từ bé để chúng nên người từ những điều nhỏ nhất.
